1.1 Alfabet włoski
a | [a] | i | [i] | q | [ku] | y | [ipsilon] |
b | [bi] | j | [i lunga] | r | [erre] | z | [dzeta] |
c | [tʃi] | k | [kappa] | s | [esse] | | |
d | [di] | l | [elle] | t | [ti] | | |
e | [e] | m | [emme] | u | [u] | | |
f | [effe] | n | [enne] | v | [vu] | | |
g | [dʒi] | o | [o] | w | [vu doppia] | | |
h | [akka] | p | [pi] | x | [iks] | | |
Głoska y w języku włoskim jest nazywana także i greca.
Głoski j, k, x, y oraz w pojawiają się tylko w wyrazach obcego pochodzenia oraz w nazwach własnych.
jazz, karate, xenòfobo, kayak, week-end
Wymowa sylab i grup spółgłoskowych
ca, co, cu | [ka], [ko], [ku] | cia, cio, ciu | [tʃa], [tʃo], [tʃu] |
ci, ce | [tʃi], [tʃe] | gia, gio, giu | [dʒa], [dʒo], [dʒu] |
chi, che | [ki], [ke] | chia, chio, chiu | [kja], [kjo], [kju] |
gi, ge | [dʒi], [dʒe] | ghia, ghio, ghiu | [gja], [gjo], [gju] |
ghi, ghe | [gi], [ge] | gli | [ʎi] |
sci, sce | [ʃi], [ʃe] | gn | [ɲ] |
scia, scio, sciu | [ʃa], [ʃo], [ʃu] | | |
c
Przed samogłoskami a, o, u oraz przed spółgłoskami wymawia się jako [k].
campo [kampo], coprire [koprire], cultura [kultura], classico [klassiko], crema [krema]
Przed samogłoskami e oraz i spółgłoska [k] ulega zmiękczeniu w [tʃ].
ceco [tʃeko], cinema [tʃinema]
Uwaga! Jeżeli między c a e lub c a i znajduje się jeszcze spółgłoska h, do zmiękczenia nie dochodzi. Zobacz akapit o spółgłosce h.
W sylabach cia, cio, ciu trzeba zwracać uwagę na to, żeby nie wymawiać głoski i.
pancia [pantʃa], cioccolata [tʃokkolata], fanciullo [fantʃullo]
g
Przed samogłoskami a, o, u oraz przed spółgłoskami wymawiane jest twardo jako [g].
gamba [gamba], gola [gola], anguria [angurja], grazie [gratsje], globale [globale]
Przed samogłoskami e, i wymawiane jest miękko jako [dʒ].
gemelli [dʒemelli], ginnastica [dʒinnastika]
Uwaga! Jeżeli między głoskami g a e lub g a i znajduje się jeszcze głoska h, to g wymawiane jest twardo. Zobacz akapit o głosce h.
W sylabach gia, gio, giu samogłoska i nie jest wymawiana samodzielnie, lecz jedynie zmiękcza poprzedzającą ją spółgłoskę.
giallo [dʒallo], giocare [dʒokare], giusto [dʒusto]
Sylabę gli przed samogłoską albo na końcu słowa wymawia się jako miękkie l' w połączeniu z j.
gli [ʎi], figli [fiʎi], moglie [moʎe]
Grupę spółgłoskową gn wymawia się podobnie jak polską głoskę ń.
bagno [baɲo], ogni [oɲi], gnocco [ɲokko]
h
Spółgłoska h w języku włoskim nie jest wymawiana.
hobby [obbi], handicap [andikap]
Jeżeli jednak spółgłoska h występuje po spółgłoskach c lub g, zapobiega zmiękczeniu tych głosek przez samogłoski i oraz e.
*
chi, che
chilometro [kilometro], perché [perke]
*
ghi ghe
funghi [fungi], ghetto [getto]
q
Wymawia się jako [k]. Po spółgłosce q zawsze występują samogłoska u oraz inna samogłoska. W takim przypadku u pełni funkcję półsamogłoski i wymawia się ją podobnie jak polskie ł.
questo [kwesto], quando [kwando]
s
Wymawia się albo jako [s], albo jako [z], w zależności od pozycji w wyrazie:
*
jako [s] jest wymawiane na początku wyrazu przed samogłoską, na końcu wyrazu, przed spółgłoskami [k], [f], [p] i [t], po spółgłosce, a także w przypadku, gdy głoska s jest podwojona.
sole [sole], gratis [gratis], scatola [ˈskatola], sfondo [sfondo], sport [sport], stanza [stantsa], pensare [pensare], discutere [disˈkutere], sasso [sasso]
*
jako [z] wymawia się przed spółgłoskami [b], [d], [g], [l], [m], [n], [r] i [v], na początku oraz w środku wyrazu
sbandare [zbandare], sdegno [zdeɲo], sguardo [zguardo], slitta [zlitta], smarrire [zmarrire], snella [znella], svelto [zvelto]
*
a także kiedy występuje między dwiema samogłoskami.
Według norm gramatycznych s powinno być w powyższych przypadkach wymawiane zawsze jako [s] (w przemówieniach oficjalnych, w mediach itp.), niemniej jednak obecnie ta reguła jest coraz rzadziej respektowana. Inna sytuacja panuje w południowych Włoszech, gdzie wymawia się ją jako [s] także w języku potocznym.
casa [kaːza], cosa [koːza], musica [ˈmuzika]
Sylaby sci, sce wymawia się jak polskie szi, sze,
scienza [ʃzientsa], scemo [ʃzemo]
Sylaby scia, scio, sciu wymawia się sza, szo, szu.
sciarpa [ʃarpa], sciopero [ʃopero], prosciutto [proʃutto]
Uwaga na wyrazy pochodne od wyrazu sci (narty). W tym przypadku samogłoska i jest w pełni artykułowana.
sciare [ʃzijare], sciovia [ʃzijovija]
z
Wymawiane jest dźwięcznie jako [dz] lub bezdźwięcznie jako [ts].
Jako [dz] wymawia się:
*
na początku wyrazów, jeżeli poprzedza dwie samogłoski lub jeśli kolejna sylaba rozpoczyna się na spółgłoskę dźwięczną: [b], [d], [g], [l], [m], [n], [r], [v] albo [dz]
zoo [dzoo], zanzara [dzandzara], zona [dzona], zero [dzero]
*
jeżeli występuje między dwiema samogłoskami
ozono [odzono], lo zucchero [loˈdzukkero]
*
w przyrostkach -izzare i -izzazione.
realizzare [realidzare], realizzazione [realidzatsioːne]
Jako [ts] wymawia się:
*
na początku wyrazu, jeżeli poprzedza sylabę zaczynającą się na spółgłoskę bezdźwięczną [k], [f], [p] i [t]
zappare [tsappare], zaffo [tsaffo]
*
w przyrostkach -anza, -azione, -enza, -izia, -onzolo, -inzola
speranza [sperantsa], inflazione [inflatsione], accoglienza [akkoʎientsa]
*
jeżeli po z występuje jedna z grup głoskowych io, ia, ie
amicizia [amiˈtʃitsia], poliziotto [politsiotto], agenzia [aˈdʒentsia], grazie [graːtsie]
*
jeżeli spółgłoska z jest podwojona
terazza [teratsa], carrozza [karrotsa]
Istnieje jednak wiele wyjątków od powyższych reguł.
mezzo [medzzo], azienda [adzienda], zafferano [dzafferano]
W niektórych przypadkach poprawne są obydwa sposoby wymowy.
zucchero [ˈdzukkero] i [ˈtsukkero], zio [dzio] i [tsio], zuppa [dzuppa] i [tsuppa]
Spółgłoski podwojone
Podwojenie spółgłoski jest wyrażane w wymowie przez jej dłuższe trwanie: [ff], [ll], [mm], [nn], [rr], [ss], [vv] lub przez wymowę przypominającą zająknięcie: [bb], [tʃtʃ], [dd], [gg], [ddz], [ddʒ], [kk], [pp], [tt]. W trakcie wymowy nie powinny zabrzmieć dwie głoski!
cuffie [kuffie], crollo [krollo], commentare [kommentare], sonno [sonno], porre [porre], passo [passo]
pubblico [pubbliko], cacciare [katʃtʃare], addormentare [addormentare], raggruppare [raggruppare], appoggio [appoddʒo]
Uwaga! Należy zwrócić uwagę na poprawną wymowę spółgłosek podwojonych, ponieważ niektóre wyrazy różnią się od siebie występowaniem podwojonej lub pojedynczej głoski.
caro [kaːro] (drogi) - carro [karro] (samochód)
casa [kaːza] (dom) - cassa [kassa] (kasa)
copia [koːpja] (kopia) - coppia [koppja] (para)
nono [noːno] (dziewiąty) - nonno [nonno] (dziadek)
pala [paːla] (łopata) - palla [palla] (piłka)
pena [peːna] (kara) - penna [penna] (pióro)
Dwugłoski
W języku włoskim istnieją dwugłoski, które wymawia się jako jedną głoskę (dyftong) oraz dwugłoski, które wymawia się jako dwie sąsiadujące głoski (hiatus). Konkretny sposób wymowy zawsze zależy od kombinacji samogłosek oraz od akcentu.
Jako jedną głoskę (dyftong) wymawia się dwugłoski złożone z:
*
dwóch samogłosek słabych, tj. i, u, jeżeli druga z nich jest nieakcentowana.
piuma, più
suino, guida
*
nieakcentowanej samogłoski słabej, tj. i, u oraz samogłoski mocnej, tj. a, e, o, również w przypadku, gdy kolejność samogłosek jest odwrotna.
coppia, fieno, chioma
guardo, guerra, buono
farai, sei, voi
causa, euro
Dwugłoski ie i uo nazywa się ruchomymi, ponieważ w wyrazach utworzonych od tej samej podstawy słowotwórczej w wyniku zmiany akcentu mogą zmieniać się w e lub w o.
viene - veniamo
piede - pedonale
muovo - movimento
Jako dwie sylaby (hiatus) wymawia się dwugłoski złożone z:
*
dwóch samogłosek mocnych, tj. połączenia samogłosek a, e, o
paese, Aosta
idea, neonato
boa, poesia
*
dwóch samogłosek słabych, jeżeli pierwsza z nich jest akcentowana
aprìi, gratùito
*
samogłoski akcentowanej słabej oraz nieakcentowanej mocnej, bez względu na ich kolejność
mìa, vìe, Dìo
faìna, ateìsta, egoìsta
prùa, sùe, dùo
paùra, reùccio
Kreska nad samogłoską oznacza miejsce padania akcentu.
Jako dwie sylaby (hiatus) wymawia się również dwugłoski w wyrazach obcego pochodzenia
rievocare, riaperto, sciare, triàngolo
Trójgłoski
W języku włoskim połączenie trzech samogłosek składa się zawsze z dwóch samogłosek słabych (tj. i, u) i jednej mocnej (a, e, o). Połączenie trzech samogłosek wymawia się jako jedną sylabę.
buòi, tuòi, guài, seguiàmo
1.2 Akcent
W języku włoskim akcent jest ruchomy. Może padać na:
*
ostatnią sylabę - wówczas jest wyrażony graficznie za pomocą kreski nad samogłoską
caffè, università, parlerò
*
na przedostatnią sylabę - najczęstszy przypadek
pane, libro, malato, parlare
*
na trzecią sylabę od końca
tavolo, regola, psicologo
*
na czwartą sylabę od końca - dotyczy przeważnie form czasownikowych
capitano, scrivimelo
Akcent może być zaznaczony, jeżeli piszący chce odróżnić od siebie wyrazy, których pisownia jest taka sama, ale ich znaczenie jest różne w zależności od tego, gdzie pada akcent, np.:
ancora (jeszcze) - àncora (kotwica)
capitano (kapitan) - càpitano (znajdują się)
leggere (łatwe) - lèggere (czytać)
nettare (czyścić) - nèttare (nektar)
nocciolo (leszczyna) - nòcciolo (pestka)
perdono (wybaczenie) - pèrdono (gubią)
principi (zasady) - prìncipi (książęta)
tendine (firanki) - tèndine (ścięgno)
Również wyrazy jednosylabowe pisze się z akcentem, jeżeli znaczenie wyrazu nie jest jednoznaczne:
la (rodz. określ.) | là (tam) | e (i) | è (jest) |
te (cię, ci) | tè (herbata) | se (gdyby) | sé (siebie, się) |
si (sobie, się) | sì (tak) | ne (stąd) | né (ani) |
da (od, z) | dà (daje) | che (który, że) | ché (ponieważ) |
W opracowaniu tym ze względów dydaktycznych akcent będzie zaznaczany we wszystkich wyrazach, w których nie pada na przedostatnią sylabę.
1.3 Elizja i apokopa
Elizja
Elizja polega na pominięciu w wymowie oraz w zapisie końcowej samogłoski i zastąpieniu jej apostrofem. Jeżeli wyraz kończy się na samogłoskę nieakcentowaną, a zarazem poprzedza wyraz, który do niego z gramatycznego punktu widzenia należy, dochodzi do zaniku samogłoski w wygłosie.
la allergia - l'allergia
una automòbile - un'automòbile
Do elizji dochodzi w:
*
rodzajniku określonym rodzaju męskiego i żeńskiego oraz w rodzajniku nieokreślonym rodzaju żeńskiego
l'àlbero, l'ascensore, l'èstero, l'ìsola, l'unità
un'avventura, un'illusione, un'estate
*
niektórych przyimkach w połączeniu z rodzajnikiem
dall'inglese all'italiano
l'uso dell'artìcolo
parto nell'acqua
proverbio sull'amore
Zobacz tabelkę Rodzajniki ściągnięte.
*
przyimkach da
d'altra parte, d'ora in poi, d'allora
*
przyimkach di
d'estate, d'època, d'argento
*
przymiotnikach bello, bella, santo, santa oraz zaimkach quello, quella
un bell'avvenire, una bell'esperienza
Sant'Agostino, Sant'Anna
quell'uomo, quell'ànima
Więcej na temat tych przymiotników zob. Przymiotniki.
*
wyrazach come i ci przed samogłoską e
com'è, com'era
c'è, c'era
*
nieakcentowanych zaimkach lo, la
L'ho fatto.
L'ha vista.
Uwaga! Litera h nie jest wymawiana, jest tylko znakiem graficznym.
*
utartych połączeniach wyrazowych
nient'altro, mezz'ora, altr'anno, senz'altro, a quattr'occhi
Do elizji może dochodzić również w:
*
wyrazach questo, questa, alcuna, ciascuna, nessuna, buona oraz grande w rodzaju męskim i żeńskim
quest'anno i questo anno
quest'amica i questa amica
alcun'òpera i alcuna òpera
ciascun'anàlisi i ciascuna anàlisi
nessun'idea i nessuna idea
buon'estate i buona estate
grand'amore i grande amore
*
nieakcentowanych zaimkach osobowych mi, ti, si, ci vi, po których następuje wyraz rozpoczynający się na samogłoskę i
m'invita i mi invita
t'indèbiti i ti indèbiti
s'illumina i si illumina
c'invidia i ci invidia
v'irritate i vi irritate
*
przysłówkach quando, anche i dove
quand'è
anch'io
dov'era
Apokopa
Apokopą nazywamy zjawisko polegające na zaniku samogłosek a, e, o lub całej (nieakcentowanej) sylaby w wygłosie wyrazu. Do apokopy dochodzi w ramach wyrazów, które tworzą znaczeniową całość z wyrazem po nich następującym, który może zaczynać się na samogłoskę lub spółgłoskę z wyjątkiem z, x, gn, ps oraz s w połączeniu ze spółgłoską. W odróżnieniu od elizji w przypadku apokopy nie pisze się apostrofu.
aver letto
Gran Bretagna
Apokopa występuje najczęściej w:
*
bezokolicznikach czasu przeszłego, dwóch bezokolicznikach następujących po sobie oraz w niektórych połączeniach bezokolicznikowych
aver detto, esser nato
dover lavorare, voler vìvere, poter uscire, saper parlare
far crèscere, veder fare, sentir cantare
aver fame/sete, aver caldo/freddo, star bene, andar male itp.
*
połączeniach rzeczowników suora (siostra zakonna) oraz frate (brat zakonny) z imieniem własnym
suor Lucia, suor Agnese
fra Ginepro, fra Antonio
*
przysłówkach ancora
ancor oggi, ancor adesso
*
zaimkach quello przed spółgłoską
quel cretino, quel libro
*
połączeniach rzeczowników signore, dottore, ingegnere, professore z imieniem własnym
signor Berlusconi, dottor House, ingegner Eiffel, professor Einstein
*
przymiotnikach buono przed spółgłoską i samogłoską oraz przymiotnikach grande, santo (przed rzeczownikiem), bello przed spółgłoską
un buon lavoro, buon appetito
un gran successo, San Paolo, un bel film
Więcej informacji na temat tych przymiotników - zobacz Przymiotniki.
*
zaimkach alcuno, ciascuno i nessuno, tale, quale przed spółgłoską i samogłoską
alcun giorno, alcun obbligo
ciascun bambino, ciascun uomo
nessun lìmite, nessun accesso ad Internet
un tal sistema, tal idiota
qual pensiero, qual anno
*
przymiotnikach peggiore, migliore
la peggior malattia
il miglior programma
*
niektórych utartych zwrotach
amor proprio, per amor di giustizia
in fin dei conti
ben fatto, ben trovato
mal di gola, mal d'auto
pian piano
a fior di pelle, a fior di terra
*
przysłowiach lub wierszach (z powodu rytmiki)
L'appetito vien mangiando. Apetyt rośnie w miarę jedzenia.
rendere pan per focaccia odpłacić tą samą monetą